Grondleggers van de kwantumfysica zagen duidelijk overeenkomsten met oosterse filosofieën in die zin dat het bewustzijn fundamenteel is. De term die over het algemeen gebruikt wordt om het bewustzijn mee aan te duiden is spiritualiteit. En we zijn er in het Westen een kei in om héél vindingrijk met die term om te gaan. Zo is het boeddhisme omgetoverd tot een populaire lifestyle. Dat is koren op de molen van het ‘spirituele’ ego, maar heeft met bewustzijn niets te maken.
Toen hippies in de zestiger jaren via de zogenoemde Hippie Trail massaal naar Azië trokken, kwamen ze daar in contact met leermeesters, goeroes, en boeddhistische monniken. Deze kennismaking leidde rond 1970 in het Westen tot het ontstaan van de New Age-beweging, die zich hiermee nadrukkelijk afzette tegen de georganiseerde religie. Zo maakte het boeddhistisch gedachtegoed hier zijn entree, maar werd meteen ook het fundament gelegd voor tal van mythes, misverstanden en onjuiste aannames. Daar breit het spiritueel materialisme, de moderne variant, enthousiast op verder.
Antistressreligie
Prof. dr. Paul van der Velde, hoogleraar hindoeïsme en boeddhisme aan de Radboud Universiteit beschrijft in zijn boek ‘In de huid van de Boeddha’ de achtergrond van het boeddhisme en de ontwikkeling ervan, maar licht ook het oosters en westers perspectief toe. Want daarin schuilt een nogal wezenlijk verschil, zo blijkt. Het boeddhisme wordt hier met name gezien als een ‘antistressreligie’, maar dat is het zeker niet. Het is kenmerkend voor het boeddhisme om te kijken naar de behoeften van een persoon of een cultuur en de boeddhistische monniken zagen al snel dat er in het Westen vooral behoefte was aan stressreductie. Daar kunnen meditatie- of concentratieoefeningen zeker een bijdrage aan leveren. Dit is in het boeddhisme echter geen hoofddoel op zich. Het is een tijdelijk doel, omdat ‘het pad van de meditatie’ tot inzichten kan leiden. In Azië bijvoorbeeld draait het veel meer om rituelen waarmee onder andere de geesten van voorouders tot rust worden gebracht. Dat doen monniken niet in kloosters, maar bij de mensen thuis. Monniken die de verlichting bereiken, worden ritueel gezien als levende ‘doden’. Hierdoor kunnen de geesten van voorouders hen niet treffen en kunnen ze deze tot rust brengen.
Nonnen en monniken
Het beeld dat wij van het boeddhisme hebben, is voor een groot deel gebaseerd op onjuiste aannames. Monniken doen veel meer dan enkel mediteren. En het boeddhisme is niet zo zen, het is zelfs bij lange na niet zo vredelievend en geweldloos, als wij veronderstellen. En het is ook niet gestoeld op gelijkheid van mannen en vrouwen, zoals in het Westen gedacht wordt. Zo zou de Boeddha zich er hevig tegen verzet hebben dat vrouwen toetraden tot de gemeenschap. Qua rangorde staat de ‘hoogste’ non onder een jongetje dat net drie dagen geleden is toegetreden. En een donatie aan nonnen geeft minder karmische verdiensten, dan doneren aan monniken. Dat wordt in Azië ook vandaag de dag nog zo gezien.
Het boegbeeld
In het Westen is de Boeddha inmiddels ‘omgetoverd’ tot hét boegbeeld van het spiritueel materialisme, maar het raakt kant noch wal. Daarmee gaan we niet alleen voorbij aan de kern en de wijsheid van het boeddhisme, maar ook aan die van spiritualiteit. In de huidige individualistische westerse samenleving zijn we nu eenmaal opgegroeid vanuit ons ‘ik’, het ego. Alles draait om onze ‘unieke’ persoonlijke identiteit. In boeddhistische culturen wordt het ‘ik’ gezien als een illusie. Het vastklampen aan het ego zorgt juist voor stress, angst en ontevredenheid. Het spiritueel materialisme heeft dus niets met bewustzijn te maken, het is simpelweg een identiteitswissel van het ego. En wie op deze wijze met het ego aan de slag gaat, komt spiritueel gezien, bedrogen uit.
Spiritueel narcisme
Het grijpt echter tegenwoordig zo enthousiast om zich heen, dat termen als spiritueel narcisme en de spirituele bypass hun intrede hebben gedaan in de sociale psychologie. Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen beschreef de voorbeelden van spiritueel materialisme in Psychologie Magazine: “Spiritueel narcisme: het idee dat je door je spirituele wijsheid een bijzonder persoon bent, beter dan anderen. Ook: de neiging hebben om sterk op te gaan in je eigen gevoelens (navelstaren) onder het mom van spirituele oefening. De spirituele bypass: onprettige gevoelens vermijden door ze te ontkennen en te spelen dat je al ‘aan de overkant’ bent: ‘Ik heb er helemaal geen last meer van!’ In werkelijkheid heb je de hele weg daarheen gewoon overgeslagen. Onverschilligheid: de doorgeschoten vorm van onthechting, waardoor nare dingen je niet meer raken. Passiviteit en gemakzucht: acceptatie en de ‘alles stroomt’-gedachte aangrijpen om verantwoordelijkheid te vermijden en dingen op hun beloop te laten.”
Doodlopend pad
Spiritueel materialisme is een logisch gevolg van het feit dat steeds meer mensen naar zingeving en betekenis zoeken. Het bewustzijn vind je echter niet op exclusieve retraites, op stranden in warme landen of bij ‘spirituele’ coaches of goeroes. Het zit in jezelf. Spiritueel materialisme is in dat opzicht dus gewoon een doodlopend pad. Want uiteindelijk daalt het besef in dat, dat waar zo wanhopig naar gezocht werd, na jaren zoeken nog steeds niet gevonden is. Dat is jammer voor iedereen die het hierin zocht, maar big business voor ondernemers die hier commercieel op inspelen. Boeddhistisch shoppen is hot en met die alsmaar groeiende vraag, stijgt ook nog steeds het aanbod.
Rationeel
Nu wordt ook kwantumfysica aan de haren erbij gesleept. Wie op internet gaat zoeken, stuit op kwantumsprongen, manifestatielessen, reizen in het kwantumveld en kwantummedicijnen. Hiermee wordt in wezen gewoon verder gebreid op die westerse vertaling van spiritualiteit. En wie op deze wijze de vertaalslag maakt, komt uit op datzelfde doodlopende pad. Wie zich echter juist op nuchtere wijze in het bewustzijn gaat verdiepen, komt veel verder. Daar is niets ‘zweverigs’ aan en je hebt er ook geen ‘spirituele’ gids of cursus voor nodig. Maar enkel een open blik en de bereidheid om te overwegen – en zelf te testen – of jij misschien toch anders in elkaar steekt, dan je altijd dacht. Want alleen zo kom je tot de kern. En dát is ook waar die grondleggers van de kwantumfysica naar verwezen: de fundamentele rol van het bewustzijn. Dat materie slechts een afgeleide daarvan is en dat bewustzijn niet in fysische termen verklaard kan worden. Dit gedachtegoed heeft niets te maken met de wijze waarop wij in het Westen met spiritualiteit aan de haal zijn gegaan.
Literatuurlijst: Velde van der P. (2021). In de huid van de Boeddha. Amsterdam, Nederland, Uitgeverij Balans.
Vonk R. (2021, 14 oktober). Psychologie Magazine, Spiritueel narcisme. Geraadpleegd op 9 augustus 2023, van https://www.psychologiemagazine.nl/artikel/spiritueel-narcisme.
Persvoorlichting & wetenschapscommunicatie Radboud Universiteit. (2020, 15 oktober). Spiritueel narcisme empirisch onderzocht. Geraadpleegd op 4 maart 2024, van https://www.ru.nl/onderzoek/onderzoeksnieuws.