De term ‘bewustzijn’ interpreteren we doorgaans als een hersenactiviteit, de tegenhanger van ‘bewusteloos’. Je bent ofwel bij bewustzijn óf je bent bewusteloos. Waar dat bewustzijn nu precies vandaan komt en waar het zich fysiek bevindt, is vooral iets waar met name filosofen en neurowetenschappers zich al eeuwenlang het hoofd over breken. Door het dubbelspleetexperiment deed de ‘bewustzijnsdiscussie’ ook in de kwantumfysica zijn intrede.
Het dubbelspleetexperiment of tweespletenexperiment, dat in de begindagen van de kwantumfysica werd uitgevoerd, was een variant op het interferentie-experiment van de Engelse wetenschapper Thomas Young. Hij zocht, een eeuw eerder, met dit experiment een antwoord op de vraag of licht uit deeltjes of golven bestond. Als *interferentie optreedt, duidt dit op een golfkarakter. Is er geen interferentie, dan bestaat licht uit deeltjes. Hij stuurde licht door twee smalle spleten in een scherm om te zien of er interferentiepatronen ontstonden op het scherm daarachter. Op het achterste scherm werd een patroon zichtbaar dat leek op een korrelige streepjescode. Het gevolg van interferentie, dus licht bestaat uit golven.
Twee vlekken
In de kwantumfysica werd dit experiment herhaald, maar nu met elektronen in plaats van licht. Hierdoor kon ook onderzocht worden wat er gebeurt als de elektronen een voor een de spleten passeren. Dan zou geen interferentie moeten ontstaan, omdat de elektronen elkaar dan niet kunnen versterken of uitdoven en zouden er – in plaats van een streepjescode – twee ‘vlekken’ op het achterste scherm zichtbaar moeten worden. Nadat er genoeg elektronen een voor een werden ‘afgevuurd’, kwam echter toch die korrelige streepjescode weer tevoorschijn. Dit wekte uiteraard de nieuwsgierigheid, want kan een elektron dan met zichzelf interfereren?
Debuut
Om dit uit te vinden werd een detector bij de twee spleten geplaatst. Het elektron blijkt of door de eerste of de tweede spleet te gaan, maar nooit door beide spleten tegelijk. Het interfereert dus niet met zichzelf. En er treedt nog iets uiterst merkwaardigs op. Op het achterste scherm is nu het interferentiepatroon verdwenen en zijn twee vlekken zichtbaar. Als de elektronen worden gedetecteerd ofwel worden bekeken/waargenomen, lijken ze zich anders te gaan gedragen. Het lijkt alsof het bewustzijn van de waarnemer invloed heeft op het gemeten elektron. Kan het bewustzijn de werkelijkheid beïnvloeden? Hiermee maakt het bewustzijn zijn debuut op het toneel van de kwantumfysica.
Oosterse filosofieën
Het merendeel van de fysici houdt zich strikt afzijdig van de discussie of de antwoorden op die bewustzijnsvragen, besloten zouden kunnen liggen in de kwantumfysica. In de kwantumwereld gelden gewoon hele andere wetten. Dit kan niet zomaar vertaald worden naar onze leefwereld en dient ook niet op deze wijze geïnterpreteerd te worden, zo klinkt het. Grote namen in de kwantumfysica en Nobelprijswinnaars Natuurkunde zoals Max Planck, Werner Heisenberg, Niels Bohr en Erwin Schrödinger waren van andere mening. De grondleggers van de kwantumfysica waren ervan overtuigd dat het bewustzijn een fundamentele rol speelt.
Omgedraaide wereld
Vandaag de dag – bijna 125 jaar later – is er nog steeds geen klip-en-klaar antwoord. Als bewustzijn inderdaad verklaard kan worden met behulp van kwantumfysica, zou dit kunnen betekenen dat het bewustzijn geen product is van onze hersenen. Sterker nog, het zijn niet de hersenen die bewustzijn voortbrengen, maar de hersenen bevinden zich in ons bewustzijn. Wat wij zien, is dan slechts een subjectief beeld van de werkelijkheid. Achter dit beeld van de werkelijkheid schuilt een collectief bewustzijn. Onze leefwereld is dan slechts een weergave die we door middel van onze hersenen en ons fysieke lichaam als zodanig ervaren. Er is dan ook geen objectieve werkelijkheid, maar alleen een subjectieve beleving. Deze zienswijze biedt antwoorden op vragen die de huidige wetenschap nog steeds niet kan verklaren zoals bijna-doodervaringen, tal van paranormale verschijnselen en fantoomgevoelens zoals fantoomjeuk en -pijn. Maar bovenal werpt dit een heel ander perspectief op fundamentele zaken zoals onze kijk op de dood. Want het bewustzijn zou dan na de dood helemaal niet verloren gaan.
Waarom wachten?
Als bewezen wordt dat ons bewustzijn inderdaad primair is en niet in fysische termen verklaard kan worden, heeft dit een gigantische impact op de wijze waarop wij de ‘werkelijkheid’ gaan zien, beleven en vormgeven. We hoeven echter niet te wachten tot het zover is. Als we ons er nu alvast bewust van worden dat bewustzijn heel iets anders is dan een hersenactiviteit, kunnen we daar wellicht al een glimp van opvangen.
*interferentie betekent de samen- of tegenwerking van verschillende golven op dezelfde plaats en tijd. Als golven op één plek samen een trilling veroorzaken, kunnen ze elkaar versterken of verzwakken. Denk hierbij aan de golven (kringen) die in het water ontstaan zodra je er twee steentjes ingooit. Op de ene plek zijn de golven ofwel rimpelingen van het water veel sterker dan op de andere. Ze versterken elkaar of doven elkaar uit.
Literatuurlijst: Leeuwen van P.J. (2019). Kwantumfysica, Informatie en Bewustzijn – Harde wetenschap ondersteunt de illusie van de objectieve werkelijkheid. Rotterdam, Nederland, Mijnbestseller.nl
Kumar M. (2010). Quantum – Einstein, Bohr and the Great Debate about the Nature of Reality. London, UK, Icon Books.
Clegg B. (2017). Kwantum Theorie – De belangrijkste inzichten en stellingen uit de geschiedenis van de kwantummechanica. Kerkdriel, Nederland, Librero b.v.
Kastrup B. (2014). Why Materialism is Balony: How true skeptics know there is no death and fathom answers to life, the universe and everything. Winchester/ Hampshire, UK, iff Books, John Hunt Publishing Ltd.